الزبدة الفقهیة فی شرح الروضة البهیة (کتاب)

---

کتاب « الزبدة الفقهية في شرح الروضة البهية» اين كتاب، شرحى است بر الروضة البهیة مرحوم شهید ثانی كه در موضوع فقه استدلالى و در نه جلد به زبان عربی توسط جناب استاد آقا سید محمد حسین ترحینی عاملی تأليف گرديده است.

۱ - ساختار كتاب

---

‌
جلد اول كتاب مشتمل بر مقدمه‌اى از سوى مؤلف و خطبه‌هاى شهید اول و شهید ثانی مى‌باشد كه البته با توضيحات مؤلف همراه مى‌باشند، پس از موارد مذكور كتاب طهارت نيز در همين جلد قرار گرفته است.
جلد دوم نيز شامل كتاب صلاه است كه به خاطر تفصيل مباحثش به تنهايى يك جلد از كتاب را به خود اختصاص داده است.
در جلد سوم شش كتاب فقهى; يعنى زكات، خمس، روزه، اعتكاف، حج و جهاد مطرح گرديده‌اند.
در جلد چهارم نيز هفت كتاب دارد كه عبارتند از: كفارات، نذر ، قضا، شهادات، وقف، هديه و متاجر.
اسامى كتب واقع شده در جلد پنجم نيز عبارتند از: دين، رهن ، حجر، ضمان، حواله ، كفالت، صلح، شركت، مضاربه، ودیعه ، عاريه، مزارعه، مساقات، اجاره، وكالت، شفعه، مسابقه و تيراندازى و جعاله.
در جلد ششم كتاب‌هاى وصيت و نكاح مطرح شده‌اند.
در جلد هفتم كتاب‌هاى طلاق ، خلع و مبارات، ظهار، ايلاء، لعان، عتق، تدبیر و مكاتبه و اقرار.
اما در جلد هشتم كتاب‌ها عبارتند از: غصب ، لقطه، احياى موات، صید و ذباحه و اطعمه و اشربه.
كتاب‌هاى جلد نهم هم میراث و حدود و قصاص و ديات مى‌باشند.

۲ - گزارش محتوا

---

‌
ما به خاطر مراعات اختصار و كثرت مطالب و مباحث عنوان شده در كتاب در مورد بعضى ابواب به توضيحى مختصر و در مورد بعضى ديگر به تعريف، اكتفا مى‌نماييم.

۲.۱ - كتاب طهارت

اولين مطلبى كه در اين كتاب مورد بحث شهيدين و به تبع آنها، مؤلف واقع گرديده ماده طهارت است كه گفته طهارت مصدر طهر به ضم عين و فتح آن مى‌باشد. ايشان ابتدا مقدمات طهارت را مورد بحث قرار داده سپس در فصل اول راجع به وضو و در فصل دوم از غسل و در سومين فصل از تيمم سخن گفته‌اند. سبك كار مؤلف در اين جا به اين صورت است كه در قسمت پايين صفحه‌اى كه عبارت روضه را آورده با مشخص نمودن موارد لازم به توضيح، به شرح و تفصيل پرداخته است; مثلا جايى كه مرحوم شهيد از آب مطلق سخن گفته، مؤلف در پايين مى‌نويسد: منظور آب بدون هر قيدى است، پس عرق، اشك چشم و امثالها از تحت اين عنوان خارج بوده امّا آب دريا، آب چشمه و آب نهر به خاطر عموميّت ادله داخل در تحت عنوان آب مطلق مى‌باشند.
در مورد وضو تعريف، واجبات و مستحبات وضو به همراه حکم شك در مورد آن و چند مسئله پيرامون تخلّى ذكر گرديده است. در مورد غسل نيز موجبات غسل، غسل جنابت ، غسل حیض ، غسل استحاضه ، غسل نفاس و غسل مس میت مورد بررسى قرار گرفته و در پايان به مناسبت احکام اموات نيز بيان گرديده است; اين احكام خمسه عبارتند از: احتضار ، غسل، کفن کردن ، نماز بر ميّت خواندن و دفن كردن ميّت. در باره تيمم نيز شرط تيمم، واجبات و مكروهات تيمم و تیمم در آخر وقت بحث شده و اين مسئله كه اگر براى فقدان آب مشخص تيمم كرده و حالا آب پيدا نموده پس تيممش باطل مى‌شود، مورد بررسى واقع گرديده است.

۲.۲ - كتاب صلاة

كتاب صلاة در لمعه و روضه داراى يازده فصل مى‌باشد كه عبارتند از: اعداد نمازها; يعنى تعداد نمازهاى واجب و مستحب ، كيفيت صلاه كه چگونگى خواندن نماز توضيح داده شده است، شروط نماز كه عبارتند از: وقت، قبله ، ستر عورت، مكان، طهارت بدن از حدث و خبث، ترك كلام و سلام، مستحبات نماز كه هر كدام از مستحبات تکبیره الاحرام ، رکوع ، سجود ، تشهّد ، قیام و قنوت و تعقيبات ذكر گرديده‌اند، تروك نماز كه مسائلى چون حرمت شكستن نماز و امثال آن مطرح گرديده‌اند، بقيه نمازها مانند نماز جمعه ، نماز عيدين، نماز استسقا ، نماز نذرى، نماز نافله در ماه رمضان ، نماز زیارت ، نماز استخاره و نماز شكر كه مؤلف روايات و ادله هر كدام را به تفصيل ذكر نموده است، نماز قضا، نماز خوف، نماز مسافر و نماز جماعت ديگر نمازهايى هستند كه در كتاب به شرح و تفصيل آنها پرداخته شده است.

۲.۳ - كتاب زكات

بعد از كتاب نماز كتاب زکات آمده كه طبق روال كتب فقهى بوده و در چهار فصل مورد بررسى قرار گرفته است كه عبارتند از: زكات مال، استحباب زكات تجارت، مستحقين زكات و زکات فطره .

۲.۴ - كتاب خمس

كتاب خمس بعد از زكات آمده و ابتدائا هفت جايى كه خمس واجب مى‌گردد ذكر شده‌اند; غنیمت ، معدن، غواصى، سود تجارت، مال حلال مخلوط به حرام، گنج و زمينى كه کافر ذمی از مسلمان خريدارى كرده، اين موارد هفت‌گانه مى‌باشند. مرحوم شهيد به وجوب خمس در هبه ، صدقه و ميراث نيز اشاره‌اى كرده. مؤلف شرحى مفصل در اين باره بيان كرده است. ايشان در ادامه نصاب غنيمت را نيز بيان كرده، در ادامه مى‌فرمايد: خمس سود تجارت بعد از خارج كردن مئونه مى‌باشد. تقسيم خمس، سهم امام و انفال نيز بقيه مباحث كتاب خمس مى‌باشند.

۲.۵ - كتاب صوم

روزه خود يكى از مباحث مهم فقهى است كه ابعاد گسترده احكام آن بخش اعظمى از كتب فقهى را به خود اختصاص داده است در اين‌جا نيز معنى صوم، قضاى صوم با كفاره، قضا بدون كفاره، تكرر کفاره ، شروط روزه، تمرين صبى، مريض، نيت روزه، اثبات هلال، زمان كف نفس از خوردن و آشاميدن و ديگر مبطلات روزه و افرادى كه قضاى روزه بر ايشان واجب است، در اين بخش مطرح گرديده‌اند.
شهيد مى‌فرمايد: هر تارك روزه‌اى چه عمدى ترك كند چه سهوى بايد آن را قضا كند; علتش سفر باشد يا مرض يا هر چيز ديگر. مؤلف هم عموم ادله وجوب قضا را دليل اين حکم دانسته و به صحيحه حلبى از امام صادق علیه السلام در اين زمينه اشاره مى‌كند.

۲.۶ - كتاب اعتكاف

در لمعه و شرح آن نيز اعتکاف مانند بسيارى از كتب فقهى ديگر به كتاب صوم ملحق گرديده است. شرط بودن روزه در اعتكاف و زمان فضيلت آن و وجوب آن با نذر و مانند آن، از مطالبى هستند كه در اين باب ذكر گرديده‌اند.

۲.۷ - كتاب حج

كتاب حج داراى هفت فصل مى‌باشد كه به صورتى منظم غالب مطالب مورد نياز در اين باب ذكر گرديده است. ترتيب فصول اين كتاب به اين صورت مى‌باشد: ۱- شرايط و اسباب حج. ۲- انواع حج. ۳- مواقیت . ۴- افعال عمره. ۵- افعال حج. ۶- كفارات احرام . ۷- احصار و... شهيد در ضمن خاتمه‌اى عمره را نيز مانند حج بر مستطیع واجب دانسته است كه مؤلف نيز آن را براى يك بار در عمر بدون خلاف واجب شمرده است. آيه ۱۹۶ بقره نيز گواه بر اين مطلب مى‌باشد كه فرموده:« و أتمّوا الحجّ و العمرة».

۲.۸ - كتاب جهاد

جهاد ، انواع آن و نيز وجوب و استحباب آن و شرايط آن مباحثى هستند كه در اين كتاب به تفصيل بررسى گرديده‌اند، البته اين بحث چند مسئله پيرامونى هم دارد كه در فصل ديگرى بيان شده‌اند.

۲.۹ - كتاب كفارات

كفارات نوعى مجازات براى كسانى هست كه از حدود الهى و واجبات تجاوز نموده‌اند; اين كفارات به سه صورت مرتب، مخيّر و جمع تقسيم مى‌شوند كه در مورد روزه خوارى و عدم مراعات احکام حج و امثالها واجب مى‌گردند.

۲.۱۰ - كتاب نذر و توابع آن

نذر و توابع آن; يعنى عهد و قسم مواردى هستند كه داراى صيغه خاصى بوده و با تحقق منذور و معهود بر انسان واجب مى‌گردند كه عمل نكردن بدانها موجب کفاره خواهد بود.

۲.۱۱ - كتاب القضاء

قضا از كتب مهم فقهى مى‌باشد كه مسائلى چون كيفيت حكم، شاهد و قسم و امثال اينها در آن باب به تفصيل بررسى مى‌گردند.

۲.۱۲ - كتاب الشهادات

در اسلام براى اثبات حق مهم‌ترين راهى كه وجود دارد شهادت شاهد است، براى همين هم خود شاهد و شرايط آن و هم چگونگى اداى شهادت و توابع آن، از مسائل مهم فقهى هستند كه شهيدين و مؤلف نيز به تفصيل در اين‌جا سخن گفته‌اند.

۲.۱۳ - وقف

تعريفى كه مرحوم شهید اول از وقف ارائه مى‌نمايد بسيار مختصر و مفيد است ايشان مى‌فرمايد:« الوقف هو تحبيس الاصل و اطلاق المنفعه»; يعنى اينكه انسان اصل مال را حبس و مقيد كند اما منفعت آن را آزاد كرده، در اختیار موقوف عليهم قرار دهد. شهید ثانی و مؤلف توضيحاتى در اين زمينه بيان كرده‌اند.

۲.۱۴ - كتاب العطيه

كتاب عطیه شامل مباحث صدقه، هبه، سکنی و توابع آن و تحبيس مى‌گردد كه در مفهوم تحبيس گفته‌اند همان وقف يا نوع خاصى از آن مى‌باشد.

۲.۱۵ - كتاب المتاجر

شهيدين در ده فصل راجع به تجارت و توابع آن سخن گفته‌اند كه اين روال از زمان شيخ اعظم انصارى عوض شده و مكاسب و مطالب پيرامون آن از اهميت بالاترى برخوردار گرديدند.

۲.۱۶ - كتاب الدين

دين همان قرض است كه دادنش نوعى رفع مشكل از برادر دينى بوده و ثواب عظيمى دارد.

۲.۱۷ - كتاب الرهن

شهيد اول در تعريف رهن گفته و هو وثيقه للدين; يعنى گذاشتن وثيقه براى قرض گرفتن است كه با توضيحات شارحين همراه است.

۲.۱۸ - كتاب الحجر

عوامل نه‌گانه‌اى باعث محجوريّت شخص از تصرف در اموالش مى‌شود كه به همراه چند مسئله پيرامون آن مورد بررسى قرار گرفته‌اند.

۲.۱۹ - كتاب الضمان

شهيد اول مى‌گويد: هو التعهد بالمال من البرى‌ء و شهيد ثانى نيز آن را قسيم حواله و كفالت گرفته است.

۲.۲۰ - كتاب الحواله

تعهد با مال است كه از سوى شخص ديگرى انسان عهده‌دار مى‌شود.

۲.۲۱ - كتاب الكفاله

کفالت بر عكس حواله بوده; يعنى تعهد با نفس است.

۲.۲۲ - كتاب الصلح

شهيد اول صلح را عقد جايزى مى‌داند كه البته با اقرار يا انکار بر شخص جايز مى‌باشد و الاّ عقدى است لازم.

۲.۲۳ - كتاب الشركه

شريك شدن افراد با هم‌ديگر دلايلى دارد كه بعد از تعريف و تبيين جوانب آن مورد بررسى قرار گرفته‌اند.

۲.۲۴ - مضاربه

در اختيار ديگرى گذاشتن مال است به شرط آنكه سهمى از سود را براى خود بردارد.

۲.۲۵ - وديعه

نايب گرفتن در حفظ است.

۲.۲۶ - عاريه

به امانت گرفتن چيزى جهت استفاده صحيح از آن است.

۲.۲۷ - مزارعه

در اختيار ديگرى گذاشتن زمين براى كشت و زرع كه در سودش سهيم باشد.

۲.۲۸ - مساقات

آبيارى زمين براى بهره‌مندى از سود حاصل از آن.

۲.۲۹ - اجاره

به دست آوردن منفعت چيزى در مقابل پرداخت عوض.

۲.۳۰ - وكالت

به معنى نایب گرفتن براى تصرف مى‌باشد.

۲.۳۱ - شفعه

استحقاق يك شريك را نسبت به حصه فروخته شده در شركتش، شفعه مى‌گويند.

۲.۳۲ - سبق و رمايه

عقدى شرعى است كه براى تمرين‌هاى نظامى به درد مى‌خورد.

۲.۳۳ - جعاله

مالى است كه در مقابل عملى خاص پرداخت مى‌شود. كتاب‌هاى بعدى كه در صدر مقاله آمد نيز يكى پس از ديگرى آمده است.

۳ - پانویس

---